جوان آنلاین: هرچه می‌گذرد، ماجرای استفاده از بنا‌های تاریخی به عنوان لوکیشن فیلم و سریال‌ها، ابعاد عجیب‌تری به خود می‌گیرد. تازه‌ترین اتفاق این حوزه به انتشار عکس‌هایی از آسیب عوامل سریال «بامداد خمار» نرگس آبیار به مسجد تاریخی عتیق شهر قزوین مربوط می‌شود. عکس‌هایی که نشان می‌دهد این مسجد تاریخی برای مدتی در اختیار گروه فیلمبرداری بوده و آسیب‌هایی به دیواره اصلی مسجد وارد شده است.
حرف‌های ضد و نقیض مسئولان میراث فرهنگی برای صدور مجوز فیلمبرداری، حساسیت‌ها را جهت استفاده از بنا‌های تاریخی برای لوکیشن سریال بالا برد. ستاره بنیادی، معاونت فرهنگی وزارت میراث فرهنگی نخست در گفت‌وگویی درباره صدور مجوز فیلمبرداری اذعان کرد هیچ مجوزی برای حضور عوامل سریال در این مسجد تاریخی در وزارتخانه صادر نشده است.
پس از رسانه‌ای شدن این خبر و موج منفی گسترده‌ای که بابت آسیب به این بنای تاریخی باارزش به وجود آمد، روابط‌عمومی سریال اعلام کرد از نخستین روز شروع تولید پروژه «بامداد خمار» تمامی امور با صدور مجوز‌های لازم از تمامی مراجع قانونی اجرایی شده و عملکرد‌های مربوطه طبق نظر کارشناسان رسمی و دغدغه‌مند پیش رفته و تا جایی که امکانپذیر بوده از دیوار‌های کاذب و پرتابل در این پروژه استفاده شده است.
سپس احسان نورانی، معاون میراث فرهنگی قزوین به این قضیه واکنش نشان داد و گفت: «در خصوص تصاویر منتشر شده یکی از شبستان‌های مسجد و رنگ تیرهای که روی آجر‌های این بخش از بنا مشاهده می‌شود، لازم به توضیح است که این رنگ تیره نوعی «دوده سیاه پاک‌شونده» است که آسیبی به بنا نمی‌زند.».
اما بخش دیگری از حرف‌های نورانی قابل تأمل است و نشان می‌دهد به خاطر استفاده از دوده سیاه به دیواره اصلی مسجد آسیبی وارد آمده و بعداً این دوده پاک شده است.
نورانی در مورد این بخش چنین توضیح داد: «به دلیل ضبط فصل جدید سریال در لوکیشن فعلی در بنای مذکور و ادامه تصویربرداری سریال در این بخش از لوکیشن فیلم در بنا، پاکسازی آن به تعویق افتاد که به‌دلیل نگرانی فعالان حوزه میراث‌فرهنگی و اصحاب رسانه و بنا به درخواست اداره‌کل استان، پاکسازی سریع‌تر دوده استفاده شده در لوکیشن مذکور از سوی عوامل سریال با نظارت کارشناسان حوزه میراث فرهنگی صورت گرفته که در تصاویر منتشر شده کاملاً مشهود است.»
سهل‌انگاری در حفظ بنا‌های تاریخی
چنین اتفاقاتی در حوزه میراث فرهنگی مسبوق به سابقه است. چند سال پیش نیز نرگس آبیار به خاطر حضور و استفاده غیراصولی از «باغ‌عفیف‌آباد» شیراز حساسیت‌های زیادی را برانگیخت که همان موقع هم پس از رسانه‌ای شدن ماجرا اعلام شد آسیبی به این بنای تاریخی وارد نشده و جایی برای نگرانی وجود ندارد!
سال ۱۳۹۳ هم تیم سازنده سریال «معمای شاه» خسارت‌هایی را به کاخ گلستان وارد کرد. پیش از آن نیز حسن فتحی حین فیلمبرداری یکی از سکانس‌های سریال «مدار صفر درجه» در این مکان باستانی به یکی از نقش‌های ۲۵۰۰ ساله تخت‌جمشید آسیب جدی وارد شد و کف و دیواره‌های کاخ خشایارشا در یک سکانس تیر‌اندازی پر از لکه‌های قرمز رنگ شیمیایی به رنگ خون شد که به گفته برخی کارشناسان این رنگ هیچ‌گاه از بین نرفت. همچنین هنگام ساخت سریال «تبریز در مه» ورزی که بخش‌هایی از آن در کاخ گلستان فیلمبرداری شد نیز بر اثر برخورد کالسکه، یکی از تیرهای چراغ برق کاخ آسیب دید.
به جز یکی از این سریال‌ها، هیچ کدام به آثار ماندگار و شاخصی تبدیل نشدند که از طریق آنها بتوان کار فرهنگی خاصی انجام داد. می‌توان گفت آسیب این سریال‌ها بیشتر از منفعت‌شان بود و بدون کارکرد فرهنگی خاصی به تاریخ و فرهنگ کشور هم آسیب وارد کردند.
به نظر می‌رسد در بحث استفاده از بنا‌های تاریخی نوعی ساده‌انگاری و سهل‌انگاری در حوزه میراث فرهنگی وجود دارد. مدیران میراث فرهنگی به جای اینکه بیش از همه دغدغه حفاظت و نگهداری از اماکن و بنا‌های تاریخی را داشته باشند، این بنا‌ها را با کمترین نظارت و با خیالی راحت به گروه‌های فیلمبرداری می‌سپارند و دغدغه‌ای بابت آسیب رسیدن به این اماکن ندارند.
عدم پایبندی میراث فرهنگی به قوانین
با اینکه در دهه ۹۰ از سوی سازمان میراث فرهنگی اعلام شد ساخت فیلم و سریال در اماکن تاریخی ممنوع است، اما همچنان شاهد ساخت فیلم و سریال در بنا‌های ثبت شده در میراث فرهنگی کشور هستیم.
سال ۱۳۹۶، سیدمهدی موسوی، رئیس اداره امور فرهنگی مرکز روابط‌عمومی سازمان میراث فرهنگی کشور گفت که از فیلمسازان و تهیه‌کنندگان تقاضا می‌کنیم به جای اصرار بر فیلمبرداری در اماکن تاریخی، سراغ دکورسازی بروند یا از شیوه‌های دیگری استفاده کنند. با این حال مشخص نیست چرا مسئولان میراث فرهنگی بر روی قوانین خودشان پایبند نیستند و همچنان شاهد حضور گروه‌های فیلمبرداری در بنا‌های تاریخی هستیم.
در زمانه‌ای که جلوه‌های ویژه و ساخت دکور و هوش مصنوعی آنقدر پیشرفت کرده، استفاده از بنا‌های تاریخی با قدمت‌های چندصد ساله کاری اشتباه به نظر می‌رسد.
سازندگان فیلم و سریال برای کم کردن هزینه‌های تولیدشان، علاقه‌ای به استفاده از جلوه‌های ویژه ندارند و می‌خواهند با فیلمبرداری در لوکیشن اصلی از هزینه‌هایشان بکاهند. کاری که به هیچ عنوان توجیه‌پذیر و منطقی نیست و باید جلوی این روند به شکل جدی گرفته شود.
هزینه‌های زیاد پاکسازی
مهدی رازانی از مرمت‌گران و کارشناسان میراث فرهنگی در گفت‌و‌گو با «جوان» درباره استفاده از بنا‌های تاریخی به عنوان لوکیشن فیلم‌ها و سریال‌ها گفت: «از سال‌ها قبل و از دوره پهلوی از بنا‌های تاریخی برای ساخت فیلم و سریال استفاده می‌شد. کشور ما پهنه تاریخی وسیعی دارد و ما چیزی بین ۳۵ تا ۴۰ هزار محوطه تاریخی داریم که چندصد محوطه شاخص و چندصد محوطه نیمه‌شاخص هستند. در طول سال‌های مختلف دیده‌ایم که از کاخ‌ها و خانه‌های تاریخی برای ساخت فیلم استفاده شده است.»
رازانی ادامه داد: «قرار است با ساختن فیلم هم کار فرهنگی انجام بدهیم و هم کار تجاری. بالاخره فیلم و سینما صنعت است و برای سازندگانش آورده مالی دارد، اما ما نمی‌توانیم برای یک فیلم یا سریال که مشخص نیست چقدر در آینده موفق خواهد شد و در آینده جزو آثار ماندگار هنری‌مان قرار می‌گیرد یا نه، آثار و بنا‌های تاریخی‌مان را خراب کنیم.»
این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به وجود دوده در دیوار‌های مسجد عتیق قزوین گفت: «نمی‌دانیم در این قسمت چه اتفاقاتی افتاده که مجبور به استفاده از این میزان رنگ و دوده شده‌اند. هرچند باید در نظر بگیریم که پاک کردن دوده‌ها از پاک کردن رنگ‌ها سخت‌تر است و اگر بخواهد مرمت درست صورتی بگیرد باید هزینه زیادی جهت آوردن دستگاه‌ها و پاک کردن دیواره‌ها صورت گیرد و این پاکسازی باید حتماً زیر نظر متخصصان مرمت انجام شود.»
رازانی با ذکر اینکه اگر پاکسازی دوده‌ها به شکلی اصولی صورت نگیرد، بدتر دوده‌ها جذب آجر‌ها می‌شوند، خاطرنشان کرد: «این کار غلط و اشتباهی است که به لوکیشن‌های تاریخی به خاطر تولید فیلم و سریال آسیب بزنیم. آسیب به این بنا‌ها موجب از دست رفتن ارزش بنا می‌شود و سازمان میراث فرهنگی می‌تواند به عنوان مدعی‌العموم وارد شود و حق مردم را استیفا کند.»
این مرمت‌گر ادامه داد: «اداره حقوقی میراث فرهنگی می‌تواند شکایت کند و سازندگان فیلم و سریال باید هزینه‌های پاکسازی را پرداخت کنند. هماهنگی جهت استفاده از بنا‌های تاریخی نباید به منزله آسیب به این بنا‌های تاریخی و ملی باشد. نباید به بهانه فیلمبرداری تغییراتی در ساختار بصری بنا ایجاد شود. در بسیاری از مواقع با جلوه‌های ویژه و دیواره‌های کاذب می‌توان بدون آسیب به بنای اصلی کار را انجام داد، ولی وقتی به دیوار و کاشی بنای اصلی آسیبی وارد شود باید جبران خسارت صورت گیرد.»
الزام به حضور مرمت‌گران و کارشناسان
رازانی با اشاره به اینکه در صورت آسیب به بنا‌های تاریخی مدعی‌العموم می‌تواند ورود پیدا کند، گفت: «زمانی که قرار است از بنا‌های تاریخی جهت ساخت فیلم و سریال و اجرای کنسرت استفاده شود، حتماً باید ناظران و مرمت‌گران میراث فرهنگی در آن محل حضور داشته باشند و کار‌ها زیر نظر آنها انجام شود.»
وی در ادامه تصریح کرد: «اگر مرمت‌گر و ناظری در کنار تیم سریال‌سازی بود حتماً پلاستیکی روی دیوار می‌کشید و نمی‌گذاشت دیوار اصلی آسیب ببیند. حتماً باید یک نظارت عالیه‌ای در این موارد باشد و اگر در حضور ناظر چنین اتفاقاتی افتاده آن وقت باید ناظر را مورد مؤاخذه قرار داد. همچنین باید در نظر داشته باشیم که مرمت بنا‌های تاریخی بدون مجوز از میراث فرهنگی هم غیرقانونی است و مرمت باید طبق اصول خودش انجام شود.»
این کارشناس میراث فرهنگی با ارائه پیشنهاداتی در زمینه کم کردن آسیب به بنا‌های تاریخی گفت: «باید در قرارداد میراث و گروه‌های فرهنگی قید شود که فیلمبرداری حتماً با حضور نیرو‌های میراث و مرمت‌گران انجام شود. همچنین در قرارداد ذکر شود که هرگونه آسیب به بنا پیگرد قانونی دارد و سازندگان فیلم و سریال باید جبران خسارت کنند. در کشور‌های پیشرفته با استفاده از پرده سبز، جلوه‌های ویژه و هوش مصنوعی فیلم‌های تاریخی را می‌سازند تا حداقل آسیب به بنا‌های تاریخی و ملی‌شان وارد شود.»
وزارت میراث فرهنگی به عنوان متولی اصلی حفظ بنا‌های تاریخی باید با جدیت بیشتری وظیفه‌اش را انجام دهد. اگر در این زمینه قانونی وضع شده که استفاده گروه‌های فیلمبرداری ممنوع است باید این قانون به شکلی سختگیرانه اجرا شود. در زمانه‌ای که با استفاده از تکنولوژی و جلوه‌های ویژه می‌توان تمام بنا‌ها و اماکن تاریخی را شبیه‌سازی کرد، لزومی به حضور گروه‌های فیلمسازی که معمولاً پرتعداد با ابزار و وسایل متعدد و سنگین هستند، نیست.
نباید به بهانه ساخت یک فیلم یا سریال کاری ضدفرهنگی صورت گیرد و تبعات مخربی برای میراث فرهنگی کشور داشته باشد. این شکل از فیلم و سریال‌سازی به هیچ عنوان برای مردم و رسانه‌ها توجیه‌پذیر نیست و سازندگان آثار تاریخی باید متناسب با اقتضائات زمانه پیشرفت کنند تا میراث تاریخی و فرهنگی کشورمان بدون آسیب و تخریب حفظ شود.
